آزواسپرمی یا اسپرم صفر شرایطی است که مایع منی خالی از اسپرم است. و یک علت اصلی ناباروری در مردان است. آزواسپرمی به دو نوع انسدای و غیر انسدادی تقسیم می شود و درمان آن بستگی زیادی به نوع آن دارد.

ناباروری شرایطی است که مرد نمی تواند بعد از ۱ سال رابطه ی جنسی بدون پیشگیری، زن را بارور کند. این به این معنی است که هیچ روش جلوگیری از بارداری مانند قرص، دیافراگم (رابطه ی کامل نداشتن) ، کاندوم یا روش ریتم (رعایت تاریخ نزدیکی) استفاده نشده است.

انواع آزواسپرمی

آزواسپرمی قبل از بیضه (Pretesticular azoospermia)

تولید اسپرم دربیضه ها، تحت كنترل و تحریك مراكز بالاتر در مغز میباشد. در قسمتی از مغز به نام هیپوفیز، هورمونی به نام FSH ترشح شده و تولید اسپرم را كنترل میكند. اگر بنا به هر دلیلی غده هیپوفیز هورمون FSH ترشح نکند، فرد مبتلا به کاهش تعداد اسپرم و در مواردی مبتلا به آزواسپرمی خواهد شد. این بیماران را میتوان با تجویز هورمونهای لازم، درمان كرد. این نوع آزواسپرمی شایع نبوده و فقط ٢٪كل موارد آزواسپرم را شامل میشود.

آزواسپرمی بیضه ای (Testicular azoospermia)

در این بیماران بیضه ها معمولا غیرطبیعی بوده یا كوچكند و گاه حتی وجود ندارند. از علل آن میتوان به بیضه نزول نیافته، سابقه بیماریهای عفونی از قبیل اوریون، مشكلات ژنتیك و …. اشاره كرد. در برخی موارد بدنبال شیمی درمانی، رادیوتراپی و …. نیز آزواسپرمی دیده میشود.

آزواسپرمی با علل بیضه ای، شایعترین شكل آزواسپرمی بوده و گاه به عنوان آزواسپرمی غیرانسدادی نیز خوانده میشود. تا سالهای اخیر درمان خاصی برای این قبیل مردان وجود نداشت و تنها راه درمان استفاده از اسپرم یا جنین اهدایی و یا فرزندخواندگی بود. اما در سالهای اخیر روشهای جراحی های میكروسكوپیك در درمان این مردان استفاده میشود.

آزواسپرمی بعد بیضه ای (Posttesticular azoospermia)

در این بیماران اسپرم در بیضه تولید شده اما انسداد در راههای خروج آن از بیضه و وارد شدن به مایع منی مانع از وجود اسپرم در مایع منی خواهد شد. این قبیل آزواسپرمی در مردانی كه وازكتومی كرده اند دیده میشود. از علل دیگر آن انسداد مادرزادی در مسیر خروج اسپرم میباشد. با توجه به اینكه در این مردان اسپرم به تعداد مناسب ساخته میشود لذا میتوان بدنبال نمونه برداری از بیضه، از اسپرمها جهت لقاح خارج از رحمی استفاده كرد. در موارد وازكتومی یا مواردی كه در اثر جراحیهای قبلی، مجاری انزالی بسته شده میتوان با جراحی ترمیمی اقدام به بازكردن مسیر نمود.

علائم و نشانه های آزواسپرمی چیست؟

۱- ناتوانی در باردار کردن شریک زندگی

۲- افزایش چربی و مو و بافت پستان

۳- خروج ترشحات ابکی، شفاف یا تقریبا سفید از آلت تناسلی

۴-حضور توده یا تورم بر روی اسکروتوم که احساسی شبیه کیسه ی کرم دارد (واریکوسل)

۵-استرس یا فشار عاطفی ناشی از ناتوانی در تولید فرزند

۶- داشتن بیضه های کوچک، نرم، یا غیر قابل لمس

۷-رگ های بزرگ و پیچ خورده که ممکن است در اسکروتوم (واریکوسل) دیده شوند.

علت آزواسپرمی چیست؟

آزواسپرمی ممکن است به دلیل عدم خروج اسپرم از بدن به خاطر انسداد جریان (علت انسدادی) یا به دلیل اشکال در تولید اسپرم رخ دهد (علت غیر انسدادی).

آزواسپرمي داراي دو علت کلي است:

يا انسدادي در مسيري که اسپرم را منتقل مي کند وجود دارد که به آن آزواسپرمي انسدادي مي گويند و يا اينکه بيضه ها اسپرم توليد نمي کنند که به آن آزواسپرمي غير انسدادي مي گويند. اندازه بيضه و اندازه گيري ميزان هورمون FSH خون به ما کمک مي کند که به سرعت تشخيص احتمالي را بدهيم. اگر اندازه بيضه ها کوچک و ميزان هورمون FSH بالا باشد، به احتمال زياد فرد دچار آزواسپرمي غير انسدادي است و شانس بچه دار شدن تقريبا صفر است. گاهي بعضي از مردان بطور مادرزادي داراي فقدان لوله هاي مني بر هستند. در اين مردان حجم مني فوق العاده کم و حدود نيم ميلي ليتر مي باشد.

آزواسپرمي انسدادي

در مرداني که مبتلا به آزواسپرمي انسدادي هستند براي درمان از روشهاي زير، بسته به شرايط بيمار مي توان استفاده کرد:

1. پيوند لوله مني بر (واز) به اپيديديم با ميکروسکوپ که در اصطلاح پزشکي به آن Vasoepididymostomy مي گويند. يک عمل جراحي فوق العاده مشکل است که با ميکروسکوپ انجام مي شود و حدود سه ساعت طول مي کشد. چون قطر لوله مني بر و اپيديديم فوق العاده اندک است، ميزان موفقيت اين عمل نيز کم است. در دست بهترين جراحان در حدود 25 درصد موارد، اسپرم در مايع مني ظاهر مي شود ولي چون کيفيت اسپرم پائين است، ميزان حاملگي فقط 10 درصد است.
2. اسپرم براي رسيدن به مايع مني به ترتيب از راههاي زير عبور مي کند: اپيديديم، لوله مني بر و مجراي انزالي. گاهي انسداد در مجراي انزالي است. درمان اين بيماران نسبتا راحت است مي توان از طريق مجراي ادرار با يک برش ساده مجراي انزالي را باز کرد.
3. در مردانيکه مبتلا به فقدان مادرزادي دو طرفه لوله مني بر هستند، از يک روشي بنام PESA استفاده مي شود. اين کلمه مخفف Percutaneous Epididymal Sperm Aspiration مي باشد که در آن از طريق پوست بيضه، اسپرم از اپيديديم با سرنگ بدست آمده و لقاح در آزمايشگاه انجام مي شود.
4. روش ديگر استفاده از MESA است. اين کلمه مخفف Microepididymal Sperm Aspiration است. در آن کيسه بيضه با جراحي باز مي شود و قسمتي از اپيديديم که مسدود شده است با ميکروسکوپ مشخص مي شود (چون پشت انسداد اتساع وجود دارد) و از محل متسع شده با سرنگ اسپرم کشيده و زير ميکروسکوپ وجود اسپرم تائيد مي شود و از آن جهت لقاح در آزمايشگاه استفاده مي شود.
5. گاها در بيماراني که داراي آزواسپرمي انسدادي هستند نمي توان از اپيديديم اسپرم بدست آورد، در اين بيماران از روش TESA استفاده مي شود. اين کلمه مخفف Testicular Sperm Aspiration مي باشد که در آن از راه پوست با سوزنهاي بخصوص از بيضه اسپرم کشيده مي شود.

1. بررسی آزواسپرمی غیر انسدادی

بیماران مبتلا به آزواسپرمی غیر انسدادی بطور تیپیک دارای بیضه های کوچک هستند هرچند در بسیاری موارد بیمار ظاهر نرمال داشته، بیضه در معاینه کاملا طبیعی بوده و حجم و شکل مایع منی نیز نرمال است. انجام آزمایشات هورمونی اساس اقدامات تشخیصی است. این بیماران نیاز به بررسی های هورمونی اختصاصی دارند. از خصوصیات هورمونی مردان مبتلا به آزواسپرمی غیر انسدادی بالا بودن میزان هورمون FSH است. قبل از هر اقدام درمانی، ابتدا باید مشکلات قابل اصلاح در این بیماران مثل واریکوسل و اختلالات هورمونی اصلاح شوند و بیمار از مواجه با مواد سمی مثل سیگار پرهیز کند. علاوه بر آزمایشات هورمونی، ارزیابی ژنتیکی و کروموزوم Yنیز لازم است.

بررسیهای ژنتیکی

در مردان مبتلا به آزواسپرمی غیر انسدادی میزان اختلالات ژنتیکی نسبت به افراد عادی بیشتر است. هر بیماریکه مبتلا به آزواسپرمی است باید آزمایش کاریوتایپ و کروموزوم Yرا انجام دهد. هفده درصد مردان مبتلا به آزواسپرمی غیر انسدادی دارای اختلالات ژنتیکی می باشند.

آزمایش کروموزوم Y ( ارزیابی AZF )

به کروموزوم Y کروموزوم مردانگی هم میگویند. هر کروموزوم دارای دو بازوی کوتاه و بلند می باشد. قسمت انتهائی بازوی بلند کروموزوم Yدارای چندین ژن است که فقدان آنها میتواند سبب آزواسپرمی شود. یکی از این ژنها AZF نام دارد. اختلال این ناحیه از ژن سبب آزواسپرمی می شود.

درمان مردان مبتلا به آزواسپرمي غير انسدادی

در اين مردان بيوپسي بيضه نشان مي دهد که بيضه ها اسپرم توليد نمي کنند. اينگونه مردان قائدتا نابارور مطلق هستند، ولي در سالهاي اخير پيشرفتهائي در اين زمينه ايجاد شده است. خود آزواسپرمي غير انسدادي يا بد عملکرد بيضه داراي علل بسيار زيادي است، در بعضي از موارد مي توان توليد اسپرم توسط اينگونه بيضه ها را با دارو تحريک کرد.
1. در مرداني که اندازه بيضه ها طبيعي و ميزان هورمون FSH خون بالا نيست ممکن است بتوان با دارو توليد اسپرم را تحريک نمود.
2. يکي از موارد از بين رفتن عملکرد بيضه عدم عمل جراحي به موقع بيضه نزول نکرده است. اگر اين بيماري دو طرفه باشد، مرد دچار ناباروري خواهد شد. بعض از اين نوع بيضه ها را نيز مي توان با تجويز دارو وادار به توليد اسپرم کرد.

3. گاهي در مرداني که داراي آزواسپرمي عير انسدادي هستند، در نمونه برداري از بيضه ها تعدادي اسپرم مشاهده مي شود، علت آزواسپرم بودن اين مردان اين است که اسپرم در حين انتقال از بين مي رود. از اسپرمي که از طريق نمونه برداري بدست مي آيد مي توان براي لقاح در آزمايشگاه استفاده کرد.